مطالعۀ تحول تمشیت امور روستا از مهارگری تا تمرکز در دوران قبل از اصلاحات ارضی

تمشیت امور روستا در طول تاریخ و تا انجام برنامه تحول ساختاری اصلاحات ارضی، متأثر از نظام زمین‌داری و مالکیت زمین بود. هدف این مقاله مطالعۀ نحوۀ سامان‌بخشی امور روستا در دورۀ نظام زمین‌داری و نظام مالکیت زمین قبل از اصلاحات ارضی (قبل از دهۀ 1340 ه.ش.) است. روش این پژوهش کیفی است که با شیوۀ تحلیل تاریخی انجام گرفته است. از یافته‌های مهم این تحقیق، شناخت دو مضمون عمده برای تمشیت امور روستا، مهارگری- انحصار و تمرکز مدیریت است. در دوره‌ای که نظام زمین‌داری حاکم بود، به دلیل موقتی بودن حاکمان، استفاده دوره‌ای و دست به دست شدن زمین‌ها میان زمینداران، نظام پایداری برای تمشیت امور روستا شکل نگرفت. تمشیت امور روستا در این دوره به شکل مهارگری- انحصاربود: در این دوره زمین‌داران از طریق اخذ خراج و انواع مالیات سنگین، تصرف انحصاری زمین و روابط فرا اقتصادی با روستاییان ادارۀ امور روستا را به منظور حفظ منافع خود در دست داشتند. در دورۀ «مالکیت زمین» که با لغو تیولداری شدت یافت، تمرکز مدیریت بر امور روستا هم شکل گرفت، تدابیر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی مالک، قدرت اجرایی و نظارتی کدخدا و همچنین تدوین قوانین دولتی مضمون‌های عمدۀ مدیریت متمرکز روستا در این دوره‌اند. نتیجۀ این پژوهش نشان می‌دهد که به احتمال، در دوران «نظام زمینداری» که برگزیدگان حکومت، صاحب اصلی زمین بودند، اجبار سیاسی و در دوران «مالکیت زمین» اجبار اقتصادی-سیاسی بر تمشیت امور روستاها حاکم بوده است. متعاقب این نتیجه، تمشیت امور روستا با اجبار سیاسی، منتهی به «مهارگری- انحصار» امور روستا و اجبار اقتصادی-سیاسی به «تمرکز مدیریت» روستا منجر شده است.